Recent is de interactieve Black Mirror-film Bandersnatch op Netflix verschenen. Een film waarin je als kijker de macht krijgt om keuzes voor de hoofdpersoon te maken. Intussen krijgt de hoofdpersoon ook door dat hij bestuurd wordt, wat zorgt voor een ongemakkelijke spanning in de film. Wat zouden de makers van Black Mirror ons proberen te vertellen over de vrije wil?
Recent is de interactieve Black Mirror-film Bandersnatch op Netflix verschenen. Een film waarin je als kijker de macht krijgt om keuzes voor de hoofdpersoon te maken. Intussen krijgt de hoofdpersoon ook door dat hij bestuurd wordt, wat zorgt voor een ongemakkelijke spanning in de film. Wat zouden de makers van Black Mirror ons proberen te vertellen over de vrije wil?
Illustratie door Carolien de Bruin
Filosofen praten al eeuwen over de vraag of mensen een vrije wil hebben. Dat is ook niet zo gek, want de meeste mensen hebben zich wel eens afgevraagd of we een vrije wil hebben. Ligt onze toekomst vast of geven we deze zelf vorm? David Hume, een filosoof uit de achttiende eeuw stelde dat de vraag over wat vrije wil nou precies inhoudt ‘the most contentious question of metaphysics’ is (Timpe, z.d.). Het wel of niet hebben van een vrije wil heeft namelijk nogal wat gevolgen. Als we geen vrije wil hebben zouden we bijvoorbeeld ook nooit verantwoordelijk gehouden kunnen worden voor onze daden.
Het idee dat we geen vrije wil kunnen hebben wordt in de filosofie ook wel het ‘determinisme’ genoemd. Volgens deze stroming ligt onze toekomst al vast en maken we onze beslissingen niet zelf. Stel dat dit klopt, en je zou alle variabelen die invloed hebben op ons gedrag kunnen weten. Dan zou je dus in theorie de toekomst kunnen voorspellen. Je kan dan simpelweg ‘berekenen’ wat er gaat gebeuren. Net als dat je kunt berekenen waar een bal landt, als je weet met welke snelheid die gaat en hoe hard de wind staat. Onze beslissingen en daden zouden dus eigenlijk altijd een product zijn van de natuurwetten, en zo zou de toekomst al vaststaan. Dit determinisme kan ook gevaarlijk zijn, want daardoor krijgen mensen theoretisch een vrijbrief om te doen wat ze willen. ‘Wijzelf zijn immers toch niet verantwoordelijk voor onze daden, dat is de natuur,’ is wat je zou kunnen redeneren wanneer mensen onwenselijk gedrag vertonen.
“Onze beslissingen en daden zouden een product zijn van natuurwetten”
Tegenover het determinisme staan filosofen die stellen dat we altijd vrij zijn om te kiezen wat we willen. Hume zegt hierover: ‘liberty is the power of acting or of not acting, according to the determination of the will’ (Timpe, z.d.). Iemand is volgens dit idee dan ook vrij zolang die niet belemmerd wordt door een extern obstakel. Dit klinkt al meer als de vrije zoals wij die zelf ervaren.
Vrije wil is sterk verbonden met het wel of niet hebben van autonomie. Uit de theorie van de psychologen Ryan & Deci (2000) komt maar voren dat autonomie een van de drie basisbehoeften voor de mens is, naast verbondenheid en bekwaamheid. Als we geen vrije wil hebben, en zelfs niet die illusie, dan wordt er niet voldaan in onze behoefte tot autonomie.
In Bandersnatch komt het thema ‘vrije wil’ duidelijk aan bod. De film speelt zich af in de jaren tachtig en richt zich op Stefan, een jonge programmeur die videogames maakt. Het is Stefans droom om het fictieve boek Bandersnatch te adapteren naar een videogame. Het boek kent vele verhaallijnen, waarvan de lezer er dus steeds een moet kiezen en welke je allemaal naar een ander einde brengen. Heel erg dubbelzinnig, want zo werkt de film Bandersnatch dus ook.
Als kijker krijg je om de zoveel minuten een keuze voorgeschoteld die je moet maken voor Stefan. Dit begint met simpele keuzes, zoals het kiezen van een soort muesli. Langzaamaan worden dit echter steeds moeilijkere keuzes, die een grotere impact hebben op het verhaal.
Op een gegeven moment verschijnt in de film de vraag: ‘pull earlobe or bite nails’ op het scherm. Welke je ook kiest, Stefan doet het. Je bestuurt hem dus als het ware. Het interessante bij bovengenoemde keuze is dat je Stefan daarna zijn hand op tafel ziet drukken en dat hij de tafel vasthoudt, alsof hij zichzelf wilt tegenhouden. Voor de kijker wordt het nu dus duidelijk dat Stefan doorheeft dat hij zijn keuzes niet zelf maakt, maar dat iemand hem bestuurt.
De kijker krijgt juist het idee dat hij het verhaal bepaalt. Toch lijkt daar ook een addertje onder het gras te zitten. Meerdere malen lijkt het pad dat je kiest namelijk dood te lopen, en moet je vervolgens weer terug naar een eerdere keuze. De verhaallijnen gaan door elkaar lopen, maar je komt wel steeds weer terug bij dezelfde momenten. Zoveel keuze heb je dus niet als kijker, terwijl dat idee wel gewekt worden. Het is echter niet geheel duidelijk of de makers van film dit met opzet hebben gedaan of niet.
“Het is maar goed dat het heel moeilijk is erachter te komen of wij een vrije wil hebben”
Het zou ook prima bij het concept van Black Mirror passen als het met opzet is gedaan, namelijk het onderzoeken van de moderne samenleving, en dan met name hoe deze reageert op nieuwe technologische ontwikkelingen. Mij werd het echter niet duidelijk of het een opzettelijke keus was van de makers, of dat de verschillende paden en eindes gewoonweg beter uitgewerkt hadden kunnen worden. Het kan dan ook dat de makers van Bandersnatch ons het idee willen geven dat echte leven net is als deze film: we hebben het idee vrij te zijn, maar eigenlijk komen we wat we ook doen, toch op hetzelfde pad terecht. We hebben het gevoel ons eigen leven te kunnen navigeren, maar eigenlijk kunnen we niet weten of dit daadwerkelijk het geval is.
Het is dan ook niet gek dat Stefan ongelooflijk angstig en gestrest raakt wanneer hij beseft dat er een hogere macht is die zijn keuzes voor hem maakt. Hij verliest namelijk zijn autonomie. Misschien is het maar goed dat het heel moeilijk is om erachter te komen of wij daadwerkelijk een vrije wil hebben. Men zou anders hulpeloos worden, overgeleverd aan de genade van het lot. Dat maakt Black Mirror: Bandersnatch maar al te duidelijk.
Ook al zou ons leven dus misschien deterministisch bepaald zijn, toch is het belangrijk om het gevoel van autonomie te hebben. Het gevoel dat je zelf je leven in kan richten en deze een kant op kan sturen, ook als dat eigenlijk een illusie is. Net zoals de keuze om dit artikel te lezen dat misschien ook wel is. <<
Bronnen
– Timpe, K. (z.d.). Free Will. Opgehaald op 5 februari 2019 van https://www.iep.utm.edu/freewill/.
– Ryan, R., M. & Deci, E., L. (2000). The Darker and Brighter Sides of Human Existence: Basic Psychological Needs as a Unifying Concept. Psychological Inquiry, 11(4), 319-338.
Filosofen praten al eeuwen over de vraag of mensen een vrije wil hebben. Dat is ook niet zo gek, want de meeste mensen hebben zich wel eens afgevraagd of we een vrije wil hebben. Ligt onze toekomst vast of geven we deze zelf vorm? David Hume, een filosoof uit de achttiende eeuw stelde dat de vraag over wat vrije wil nou precies inhoudt ‘the most contentious question of metaphysics’ is (Timpe, z.d.). Het wel of niet hebben van een vrije wil heeft namelijk nogal wat gevolgen. Als we geen vrije wil hebben zouden we bijvoorbeeld ook nooit verantwoordelijk gehouden kunnen worden voor onze daden.
Het idee dat we geen vrije wil kunnen hebben wordt in de filosofie ook wel het ‘determinisme’ genoemd. Volgens deze stroming ligt onze toekomst al vast en maken we onze beslissingen niet zelf. Stel dat dit klopt, en je zou alle variabelen die invloed hebben op ons gedrag kunnen weten. Dan zou je dus in theorie de toekomst kunnen voorspellen. Je kan dan simpelweg ‘berekenen’ wat er gaat gebeuren. Net als dat je kunt berekenen waar een bal landt, als je weet met welke snelheid die gaat en hoe hard de wind staat. Onze beslissingen en daden zouden dus eigenlijk altijd een product zijn van de natuurwetten, en zo zou de toekomst al vaststaan. Dit determinisme kan ook gevaarlijk zijn, want daardoor krijgen mensen theoretisch een vrijbrief om te doen wat ze willen. ‘Wijzelf zijn immers toch niet verantwoordelijk voor onze daden, dat is de natuur,’ is wat je zou kunnen redeneren wanneer mensen onwenselijk gedrag vertonen.
“Onze beslissingen en daden zouden een product zijn van natuurwetten”
Tegenover het determinisme staan filosofen die stellen dat we altijd vrij zijn om te kiezen wat we willen. Hume zegt hierover: ‘liberty is the power of acting or of not acting, according to the determination of the will’ (Timpe, z.d.). Iemand is volgens dit idee dan ook vrij zolang die niet belemmerd wordt door een extern obstakel. Dit klinkt al meer als de vrije zoals wij die zelf ervaren.
Vrije wil is sterk verbonden met het wel of niet hebben van autonomie. Uit de theorie van de psychologen Ryan & Deci (2000) komt maar voren dat autonomie een van de drie basisbehoeften voor de mens is, naast verbondenheid en bekwaamheid. Als we geen vrije wil hebben, en zelfs niet die illusie, dan wordt er niet voldaan in onze behoefte tot autonomie.
In Bandersnatch komt het thema ‘vrije wil’ duidelijk aan bod. De film speelt zich af in de jaren tachtig en richt zich op Stefan, een jonge programmeur die videogames maakt. Het is Stefans droom om het fictieve boek Bandersnatch te adapteren naar een videogame. Het boek kent vele verhaallijnen, waarvan de lezer er dus steeds een moet kiezen en welke je allemaal naar een ander einde brengen. Heel erg dubbelzinnig, want zo werkt de film Bandersnatch dus ook.
Als kijker krijg je om de zoveel minuten een keuze voorgeschoteld die je moet maken voor Stefan. Dit begint met simpele keuzes, zoals het kiezen van een soort muesli. Langzaamaan worden dit echter steeds moeilijkere keuzes, die een grotere impact hebben op het verhaal.
Op een gegeven moment verschijnt in de film de vraag: ‘pull earlobe or bite nails’ op het scherm. Welke je ook kiest, Stefan doet het. Je bestuurt hem dus als het ware. Het interessante bij bovengenoemde keuze is dat je Stefan daarna zijn hand op tafel ziet drukken en dat hij de tafel vasthoudt, alsof hij zichzelf wilt tegenhouden. Voor de kijker wordt het nu dus duidelijk dat Stefan doorheeft dat hij zijn keuzes niet zelf maakt, maar dat iemand hem bestuurt.
De kijker krijgt juist het idee dat hij het verhaal bepaalt. Toch lijkt daar ook een addertje onder het gras te zitten. Meerdere malen lijkt het pad dat je kiest namelijk dood te lopen, en moet je vervolgens weer terug naar een eerdere keuze. De verhaallijnen gaan door elkaar lopen, maar je komt wel steeds weer terug bij dezelfde momenten. Zoveel keuze heb je dus niet als kijker, terwijl dat idee wel gewekt worden. Het is echter niet geheel duidelijk of de makers van film dit met opzet hebben gedaan of niet.
“Het is maar goed dat het heel moeilijk is erachter te komen of wij een vrije wil hebben”
Het zou ook prima bij het concept van Black Mirror passen als het met opzet is gedaan, namelijk het onderzoeken van de moderne samenleving, en dan met name hoe deze reageert op nieuwe technologische ontwikkelingen. Mij werd het echter niet duidelijk of het een opzettelijke keus was van de makers, of dat de verschillende paden en eindes gewoonweg beter uitgewerkt hadden kunnen worden. Het kan dan ook dat de makers van Bandersnatch ons het idee willen geven dat echte leven net is als deze film: we hebben het idee vrij te zijn, maar eigenlijk komen we wat we ook doen, toch op hetzelfde pad terecht. We hebben het gevoel ons eigen leven te kunnen navigeren, maar eigenlijk kunnen we niet weten of dit daadwerkelijk het geval is.
Het is dan ook niet gek dat Stefan ongelooflijk angstig en gestrest raakt wanneer hij beseft dat er een hogere macht is die zijn keuzes voor hem maakt. Hij verliest namelijk zijn autonomie. Misschien is het maar goed dat het heel moeilijk is om erachter te komen of wij daadwerkelijk een vrije wil hebben. Men zou anders hulpeloos worden, overgeleverd aan de genade van het lot. Dat maakt Black Mirror: Bandersnatch maar al te duidelijk.
Ook al zou ons leven dus misschien deterministisch bepaald zijn, toch is het belangrijk om het gevoel van autonomie te hebben. Het gevoel dat je zelf je leven in kan richten en deze een kant op kan sturen, ook als dat eigenlijk een illusie is. Net zoals de keuze om dit artikel te lezen dat misschien ook wel is. <<
