Mindfulness voor de Massa

 ‘Dweilen met de kraan open,’ noemde Thijs Launspach de zichtbare ‘trend’ om aan yoga te doen en af te reizen naar verre oorden waar geen internet beschikbaar is. Thijs Launspach is naast coach en psychologiedocent aan de UvA, schrijver van het boek Fokking druk, een soort handboek voor een rustiger leven. Voor de editie ‘Youth’ interviewde Spiegeloog hem over ‘het millenial-probleem’. Hij vertelde dat hij de trend om rust te zoeken niet zag als een beweging tegen de maatschappelijke ontwikkelingen die maken dat millenials veel met stress en burn-out kampen. Hij zag het juist als een zoektocht naar manieren om het leven met deze maatschappelijke ontwikkelingen vol te houden. ‘Ik vind het best wel schokkend dat je retraites hebt waar je duizenden euro’s betaalt om je telefoon bij iemand in te leveren, en dan vervolgens gaat zitten praten over hoe erg je het vindt dat je zo verslaafd bent aan je telefoon,’ vertelde hij Spiegeloog (Breed & Jager, 2018). Ik neem je mee naar de plek die het zo ver heeft laten komen: Silicon Valley. 

 In Silicon Valley (de zuidkant van de baai van San Francisco waar veel technologiebedrijven gevestigd zijn, zoals Google, Apple en Facebook), of in de hightechindustrie in het algemeen zou de oorsprong gevonden kunnen worden van wat Barbara Ehrenreich (Amerikaanse schrijfster, journaliste en winnares van de Erasmusprijs 2018) in haar essay over de waanzin van mindfulness (2018) ‘digitale detox-kampen’ noemt. Op deze kampen spenderen volwassenen tegen betaling een tijd zonder elektronische apparaten (en alcohol, seks en gluten) om weer ‘in contact te komen met de werkelijke wereld.’ De technologische snufjes die Silicon Valley produceert brengen de hedendaagse mens constant in verleiding en slokken zo zijn tijd op. Mix de verleiding met het tijdstekort en je zou Silicon Valley als de dader kunnen aanwijzen van de sterke vermindering in het concentratievermogen die leraren, ouders en psychologen bij zowel kinderen als volwassenen zien. De bedrijfscultuur die in de vallei heerst moedigt concentratieproblemen en egocentrisme aan en de producten die er gemaakt worden lijken ook de rest van de wereld hiermee aan te steken (Ehrenreich, 2018). Silicon Valley is de voedingsbodem voor het ‘solutionism’, stelt techcriticus Evgeny Morozov (Echrenreich, 2018): ‘Een intellectuele ziekte die problemen slechts op basis van één criterium erkent: of ze “oplosbaar” zijn met een mooie, schone en handzame technologische oplossing.’ 

 Het kwam dan ook als een verrassing dat Silicon Valley de oplossing voor de massale concentratieproblemen niet zocht in de digitale technologie, maar in het boeddhisme. Het was mindfulness die dé oplossing zou moeten zijn voor alle problemen die Silicon Valley op het gebied van mentale gezondheid gebracht had. Rijke inwoners van de Bay Area (een gebied rond de baai van San Francisco) begonnen ontspanning te zoeken in boeddhistische kloosters in de hills waar ze voor een paar duizend dollar een weekend lang eenvoudig werk deden voor monniken. Het boeddhisme, of wat daarvoor doorging, werd een statussymbool onder witte mensen. Nergens anders werd hier opzichtiger mee gepronkt dan door de megalomanen in Silicon Valley (Ehrenreich, 2018). Er bloeiden mindfulness-klasjes, -trainingen en -conferenties op. Bedrijven als General Mills, Aetena, Blacrock en Goldman Sachs trainen hun medewerkers in mindfulness. In 2007 besloot Google zelfs dat het zoeken niet alleen online, maar ook binnen jezelf diende plaats te vinden. Er werd een mindfulness cursus binnen het bedrijf gestart, genaamd ‘Zoek binnen jezelf’, om medewerkers te leren ruimte te maken voor creativiteit, en om zelfkennis en het schenken van aandacht te stimuleren (Bloemink, 2015; Ehrenreich, 2018). Technici uit de vallei wisten dat er iets gedaan moest worden tegen de verslaving aan apparaten. Maar egocentrisch als het er in Silicon Valley aan toegaat, mochten de miljardairs die het probleem hadden veroorzaakt op geen enkele manier last hebben van de oplossing (Ehrenreich, 2018).

Silicon Valley legitimeerde mindfulness voor de rest van het bedrijfsleven. Door hun goedkeuring lag mindfulness niet meer geworteld in een oude religie, maar werd het rationeel, wetenschappelijk en vooruitstrevend. Mindfulness voor de massa begon zich te verspreiden tot ver buiten de Bay Area, zoals dat normaal gesproken met de nieuwste app gebeurde. Mindfulness is een bekend woord geworden in ons dagelijkse taalgebruik, net als ‘positief denken’ dat ooit werd (Ehrenreich, 2018).

Problematisch aan de manier waarop mindfulness in de westerse maatschappij toegepast wordt, stellen zowel Haegens (economieredacteur en schrijver) als Bloemink (journaliste en schrijfster) in De Groene Amsterdammer (2010; 2015), is dat het zorgt voor een individualistisch maakbaarheidsideaal. Het idee wordt geschapen dat stress en concentratieproblemen die individuen ervaren niet komen door invloeden vanuit de maatschappij, maar dat het probleem binnen het individu zelf ligt. De oplossing zou slechts een kwestie van ‘de knop omzetten’ zijn. Wellicht is dit ook hoe ooit de glorie aan ‘positief denken’ ontglipt is. Mindfulness legt de nadruk op mentaliteitsverandering. Het gehaaste leven wordt voor lief genomen. De oplossing voor de hypercompetitieve, kapitalistische, stressmaatschappij moet binnen jezelf gezocht worden, en ligt blijkbaar niet in kritiek op de maatschappij zelf. We identificeren ons met deze samenleving door een combinatie van gewenning, kick en bovenal: de status die mensen ontlenen aan het druk-zijn. Om uit de fuik van deze maatschappij te ontsnappen zijn wij het die moeten veranderen, en niet bijvoorbeeld de werkvloer die de stress veroorzaakt. De opmerking van je baas, die ervoor pleit dat jij altijd bereikbaar bent, heeft wellicht te maken met een verziekte werkcultuur, maar ondertussen ben jij ontzettend mindful en laat je al die negatieve gevoelens van je afglijden. Door mindfulness uit te oefenen voel je misschien wel een diepe verbinding met het universum, maar even over je problemen klagen met je buurvrouw op het meditatiekussen om de situatie te verlichten? Dat zit er niet in. 

Een oplossing voor de stress die de hedendaagse maatschappij ons oplevert moet niet alleen gezocht worden in het individueel toepassen van de vele rustrecepten. Het is een politieke kwestie en ook de oplossing zou in de politiek moeten liggen, vindt Haegens (2010). Een maatschappelijk probleem moet op een maatschappelijk niveau worden opgelost. Door maar allemaal individuele middeltjes te gebruiken om te blijven presteren binnen het systeem blijft de status quo behouden. Burn-outs moeten weer uitzonderingen worden. Stress moet aan de werkvloer worden ontnomen. Het voorkomen van de oorzaak werkt beter dan het bestrijden van de symptomen. Fokking druk zijn, zoals Thijs Launspach het beaamt, is niet cool.